Search This Blog

Monday, October 18, 2010

BELAJAR MENGGUBAH TEMBANG MACAPAT (1)

Dalam khasanah budaya Jawa salah satu kekayaan yang hingga kini masih dapat kita nikmati adalah ragam seni suara dalam bentuk tembang/lagu. Sekilas, menurut sejarahnya, tembang dalam budaya Jawa terbagi menjadi beberapa bagian seturut dengan zaman kemunculannya. Macam-macam tembang Jawa tradisional tersebut adalah: Sekar Kakawin, Sekar Ageng, Sekar Tengahan, Sekar Macapat, Tembang Dolanan Gagrag Lawas dan Gagrag Énggal. Dalam perkembangannya, khasanah lagu/tembang kini semakin beraneka ragam dengan munculnya tembang-tembang baru sesuai dengan masuknya aneka genre musik yang sedikit banyak juga turut memperkaya keberadaan tembang-tembang Jawa.
Dalam kesempatan ini saya akan mencoba membantu memperkenalkan salah satu jenis tembang klasik tradisional Jawa, yaitu Sekar/Tembang Macapat. Agar lebih jelas dan menarik, maka di awal tulisan saya ini sengaja saya akan menyampaikan contoh-contoh serta aturan pembuatan sebuah tembang Macapat.
Dalam tembang Macapat dikenal beberapa istilah yang digunakan sebagai acuan dalam membuat/menggubah sebuah tembang. Adapun istilah-istilah beserta pengertian sederhananya adalah sebagai berikut:
1.             Wilangan/Guru Wilangan               :    jumlah suku kata dalam sebuah kalimat
2.             Guru Lagu/Dhong-dhing                :    huruf vokal/bunyi yang terdapat pada suku kata terakhir pada suatu baris kalimat lagu
3.             Gatra                                            :    jumlah kalimat/baris yang terdapat dalam satu bait lagu
4.             Pupuh                                           :    bait lagu

Di dalam tembang Macapat terdapat 11 jenis/ragam tembang. Masing-masing memiliki nama, ciri khas, perwatakan, dan peruntukan tersendiri. Namun bahasan kali ini hanya akan saya batasi tentang jenis/ragam tembang yang termasuk tembang Macapat beserta aturan bakunya saja (penentuan jumlah gatra, wilangan dan guru lagu). Kesebelas tembang yang termasuk di dalam Sekar Macapat tersebut adalah sekar/tembang: Pocung, Maskumambang, Gambuh, Megatruh, Mijil, Kinanthi, Pangkur, Durma, Asmaradana, Sinom, dan Dhandhanggula.
Sebagai pemahaman awal, perlu saya sampaikan bahwa aturan baku tembang Macapat yang berupa aturan jumlah gatra/larik/kalimat, guru wilangan maupun guru lagu dari masing-masing tembang sudah merupakan ketentuan baku yang tidak bisa diubah. Untuk mempermudah, pada masing-masing tembang akan saya sertakan keterangan jumlah gatra dalam satu pupuh/bait. Sedangkan keterangan di belakang masing-masing larik/baris yang berupa angka dan huruf vokal menunjukkan jumlah guru wilangan dan guru lagu.
Disamping itu, keindahan tembang Jawa, terutama Sekar Macapat juga terletak pada keindahan penempatan dan pemilihan kata. Sebagai contoh sekaligus acuan untuk membuat tembang Macapat, berikut ini saya tuliskan ragam tembang Macapat.

1.             POCUNG
Jumlah gatra dalam 1 pupuh: 4 gatra
Contoh:
Mapan éwuh tinitah dadi kang sepuh (12u)
Tan kena gumampang (6a)
Nadyan marang saduluré (8e)
Tuwa anom aja béda traping karya (12a)

2.             MASKUMAMBANG
Jumlah gatra dalam 1 pupuh: 4 gatra
Contoh:
Kang tan manut pitutur wong tuwa ugi (12i)
Panemu duraka (6a)
Ing donya tumekèng akir (8i)
Tan wurung kasurang-surang (8a)

3.             GAMBUH
Jumlah gatra dalam 1 pupuh: 5 gatra
Contoh:
Sekar Gambuh ping catur (7u)
Kang cinatur tutur kang kalantur (10u)
Tanpa tutur katula-tula katali (12i)
Kadaluwarsa kapatuh (8u)
Kapatuh pan dadi awon (8o)

4.             MEGATRUH
Jumlah gatra dalam 1 pupuh: 5 gatra
Contoh:
Yèn Suwanda baé yayi kang kadulu (12u)
Sasrabahu kang kaèksi (8i)
Yèn Sasrabahu kadulu (8u)
Suwanda datan kaèksi (8i)
Dèn awas panunggal loro (8o)

5.             MIJIL
Jumlah gatra dalam 1 pupuh: 6 gatra
Contoh:
Apan uwus ubayèng narpati  (10i)
Rumeksèng kaprabon (6o)
Kang wus tetep rumeksa ing akèh (10e)
Kalaraning praja dèn pakéling (10i)
Larapana ing sih (6i)
Wadya saprajèku (6u)

6.             KINANTHI
Jumlah gatra dalam 1 pupuh: 6 gatra
Contoh:
Pinandeng sarwi tumungkul (8u)
Anoman ngiling-ilingi (8i)
Sarta myarsakken karuna ((8a)
Sumedhot tyasira nenggih (8i)
Iya iki apa baya (8a)
Kusuma Putri Manthili (8i)

7.             PANGKUR
Jumlah gatra dalam 1 pupuh: 7 gatra
Contoh:
Lawan ambegé sadaya (8a)
Wregung alit ambeg sapati urip (11i)
Ratuné wre wus angratu (8u)
Ring Sang Rama Wijaya (7a)
Ciptanira lebur luluh ing satuduh (12u)
Rama ingaken Jawata (8a)
Sungkemé ing pati urip (8i)

8.             DURMA
Jumlah gatra dalam 1 pupuh: 7 gatra
Contoh:
Kadya pinuh sariranya déning kang rah (12a)
Wauta Sang Apekik (7i)
Regawa kumesar (6a)
Muring ring tyas mangarang (7a)
Marang ngendi sira yayi (8i)
Jurang hingungak (5a)
Manawa tibèng trebis (7i)

9.             ASMARADANA / ASMARANDANA
Jumlah gatra dalam 1 pupuh: 7 gatra
Contoh:
Katon asihira yayi (8i)
Tresna maring kadang tuwa (8a)
Iya sapa kaya kowé (8e)
Wus kèthèr isining jagad (8a)
Tumon kasektènira (7a)
Dasamuka wusnya wuwus (8u)
Kang rayi lon aturipun (8u)

10.         SINOM
Jumlah gatra dalam 1 pupuh: 9 gatra
Contoh:
Wong Agung Rama Wijaya (8a)
Mangunèng tyas tan pinanggih (8i)
Tan ana wenganing driya (8a)
Déné kalangan jaladri (8i)
Ènget pandhita nguni (7i)
Sutikna Yogi turipun (8u)
Bésuk pan kalampahan (7a)
Angadoni jayèng jurit (8i)
Mring Ngaléngka sedhih kalangan samodra (12a)

11.         DHANDHANGGULA
Jumlah gatra dalam 1 pupuh: 10 gatra
Contoh:
Sasmitaning aurip puniki (10i)
Apan éwuh yèn ora weruha (10a)
Tan jumeneng ing uripé (8e)
Akèh kang ngaku-aku (7u)
Pangrasané sampun udani (9i)
Tur durung wruh ing rasa (7a)
Rasa kang satuhu (6u)
Rasaning rasa punika (8a)
Upayanen dara pan sampurna ugi (12i)
Ing kauripanira (7a)


Catatan:
Untuk memperindah serta menyesuaikan dengan guru wilangan, maka di dalam membuat Sekar Macapat seringkali ada kata-kata yang digabungkan, atau dicarikan padanannya.
Contoh penggabungan:
nuju ing à nujwèng
suka ing à sukèng
madyaning à madyèng
Contoh padanan:
samodra = jalanidhi = jaladri
manungsa = wong = jalmi
roh = suksma
Gusti = Hyang Widi = Hyang Ma Wasésa


Daftar Pustaka:
Siswojo, Poedjo S. 1987. Sekar Macapat. Wonogiri:Depdikbudkab.
Tim Penyusun Balai Bahasa Yogyakarta. 2006. Kamus Basa Jawa (Bausastra Jawa). Yogyakarta:Kanisius.
Harjawiyana dan Supriya. 2007. Kamus Unggah-ungguh Basa Jawa. Yogyakarta:Kanisius.

No comments:

Post a Comment